Antwerpen is een rivierhaven, net als Hamburg, en is de tweede haven van Europa, na Rotterdam. De stad ligt aan de Schelde, op een kleine honderd kilometer van de Noordzee. De Schelde is een even mooie als conflictueuze rivier: de eeuwen door werd er vanwege haar strategische ligging en de handelssteden aan haar oevers om gestreden. Maar ook de rivier zelf was problematisch: voortdurend voerde de Noordzee slib aan, stromingen en zandbanken waren en zijn grillig, stormvloeden teisterden het gebied. Doordat schepen steeds groter werden en dieper staken, konden zij soms alleen met grote moeite Antwerpen bereiken, of raakten zelfs vast in de rivier.
Een paar keer in zijn geschiedenis was Antwerpen een wereldhaven, om vervolgens tot een bescheiden regionale haven te worden, en daarna weer terug te keren op het wereldtoneel.
Rond 1500 nam Antwerpen de rol van Brugge over als leidende haven. Brugge was door de rivier het Zwin met de Noordzee verbonden, maar het Zwin slibde dicht en kooplui en schippers kozen voor Antwerpen. De stad werd een knooppunt van handel tussen Engeland, Duitsland, de Hanzesteden, Italië en Portugal. Engels laken, Duits metaal, specerijen die Portugese schepen uit Azië hadden gehaald en suiker van de Portugese eilanden wisselden hier van eigenaar.
Maar niet alleen kooplieden, ook schrijvers en beroemde schilders, zoals Jan en Pieter Breughel, Anthony van Dyck en Peter Paul Rubens woonden in de stad. En drukkers van boeken en zeekaarten, zoals de kaartenmaker Christoffel Plantijn. Door de toenemende internationale zeevaart was er grote behoefte aan zeekaarten en andere nautische kennis.
Na de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648), waarin Antwerpen belegerd werd door de Spanjaarden en werd ingenomen, waren de flexibele handelsgeest en de cosmopolitische sfeer in Antwerpen voorbij. De helft van de bevolking sloeg op de vlucht; veel kooplieden vestigden zich, met hun mediterrane ervaring en handelscontacten, in Amsterdam, dat vervolgens een belangrijke wereldhaven werd. Antwerpen zakte weg. De diamantindustrie, die zich vooral door Portugezen in de stad gevestigd had, bleef.
Doordat België zich eind negentiende eeuw meester maakte van Congo, een gebied dat enorm rijk was aan grondstoffen en dat tachtig keer zo groot als België was, stroomden de producten en grondstoffen Antwerpen binnen: ivoor, rubber, diamanten, koper, tin enzovoort. Antwerpen werd weer een rijke stad. Het Belgische beheer van Congo ging met extreem geweld en wreedheid gepaard. In 1960 werd Congo onafhankelijk.
Na de Tweede Wereldoorlog kreeg de haven veel Amerikaanse steun, in de vorm van Amerikaanse wapentransporten en Marshallhulp. Er vestigden zich tal van petrochemische bedrijven; Antwerpen werd het eennagrootste chemische cluster ter wereld. Allerlei dorpen en landerijen moesten ervoor wijken.
De haven van Antwerpen zorgt voor 16 procent van de totale uitstoot van CO2 in België. Vergroening ziet zij als een van haar prioriteiten en zij wil een knooppunt worden voor groene energie. De haven heeft ambitieuze klimaatplannen en wil in 2050 klimaatneutraal zijn. In 2021 is de haven van Antwerpen gefuseerd met de haven van Zeebrugge. De oude concurrenten Brugge en Antwerpen zijn nu bondgenoten.
